Różnego typu uzależnienia to jedna z najczęściej występujących grup zaburzeń psychicznych. Często „wrzucamy je do jednego worka”, traktując jak jednolitą kategorię, tymczasem w rzeczywistości istnieje wiele różnych nałogów, które – choć nie brakuje im elementów wspólnych – należy rozpatrywać jako osobne problemy, z odmiennymi zestawami objawów i konsekwencji. Jakie kategorie możemy wyróżnić wśród typowych uzależnień? Jakie mechanizmy sprawiają, że się uzależniamy?
Często bagatelizujemy zagrożenia związane z uzależnieniami, powtarzając sobie, że ten problem zupełnie nas nie dotyczy. W społecznej świadomości nałogi często wiążą się z nizinami społecznymi, biedą i szeroko rozumianą patologią. Widząc alkoholika lub narkomana, nierzadko mimowolnie go oceniamy. Wiele osób ma tendencję do powtarzania krzywdzących stereotypów na temat osób uzależnionych. Często słyszymy zdania takie jak: „Gdyby nie chciał, to by nie pił”, „Sam jest sobie winien” czy „Pije, bo jest egoistą”. Tymczasem nałogi są takie groźne właśnie dlatego, że mogą dotknąć każdego i bardzo trudno się przed nimi uchronić. W dodatku istotą ich mechanizmów jest fakt, że nałogowiec kompletnie nie zdaje sobie sprawy ze swojego problemu – jest przekonany, że zażywa środek psychoaktywny lub wykonuje daną czynność dlatego, że chce i lubi, a nie dlatego, że musi i szczerze wierzy, że mógłby przestać to robić w dowolnym momencie. Świadomość własnego zaburzenia zwykle przychodzi zbyt późno, a czasem nie pojawia się nigdy.
To tyle, jeśli chodzi o podobieństwa między poszczególnymi nałogami. To oczywiste, że mają one bardzo zbliżone objawy i konsekwencje: chorzy zaniedbują inne dziedziny swojego życia, koncentrując się na czynności związanej z uzależnieniem, ich emocje i zachowania są mocno zaburzone, a utrata kontroli nad własnymi zachowaniami i popędami prowadzi do stopniowej destrukcji zdrowia, życia rodzinnego i zawodowego. Jednak myliłby się ten, kto sądziłby, że wszystkie nałogi mają dokładnie takie samo podłoże i przebieg. Na jakie kategorie można byłoby podzielić poszczególne uzależnienia.
Uzależnienia – Kategorie
Czytając o działaniu różnych narkotyków, często można natknąć się na wzmiankę o tym, jaki rodzaj uzależnienia wywołuje dana substancja. Rzeczywiście: to, co powszechnie nazywamy alkoholizmem czy narkomanią, w rzeczywistości stanowi konfigurację zależności o różnym podłożu. Na ogół u jednej osoby można dostrzec symptomy kilku rodzajów uzależnienia, jednak nie jest to regułą.
Pierwszym typem następstw przyjmowania substancji psychoaktywnych oraz wykonywania czynności, które w pewnym momencie stają się przymusowe, jest uzależnienie fizyczne, nazywane również fizjologicznym. Warto o nim pamiętać, kiedy ulegamy stereotypowi, zgodnie z którym alkoholicy, narkomani czy nałogowi hazardziści zostają nimi w wyniku własnej, świadomej decyzji. W rzeczywistości uzależnienie w dużym stopniu stanowi zaburzenie pracy mózgu, a skłonności do niego mogą być wrodzone i dziedziczone. Uzależnienie fizycznie wiąże się nie tylko z pozytywnymi, cielesnymi reakcjami na substancję psychoaktywną, ale również z zespołem abstynencyjnym pojawiającym się po jej odstawieniu. Wśród jego objawów pojawiają się fizjologiczne reakcje takie jak wymioty, biegunka, bóle, drgawki, przyspieszona praca serca, wzmożona potliwość czy uczucie zimna. Leczenie tego typu nałogów rozpoczyna się od tzw. odtrucia, czyli samoistnego usunięcia z krwiobiegu pozostałości toksycznych związków pochodzących z alkoholu czy narkotyków. Najsilniejsze, fizyczne uzależnienie wywołują alkohol etylowy, nikotyna, morfina, heroina, steroidy, benzodiazepiny i barbiturany.
Kolejnym rodzajem zależności jest uzależnienie psychiczne, zwane również psychologicznym. Nazwa ta może być nieco myląca, ponieważ jego przyczyny leżą w zmienionej biologii naszego mózgu, choć nie wiążą się z zatruciem organizmu. Uzależnienie psychiczne do pewnego stopnia można określić jako nawyk, np. przyzwyczajenie do palenia papierosa, picia alkoholu lub wykonywania jakiejś czynności w określonych okolicznościach (np. w sytuacjach stresowych, podczas spotkań z konkretnymi osobami, po powrocie do domu z pracy itd.). Taki nałóg wiąże się przede wszystkim z nieprawidłową regulacją emocji. W sytuacjach dyskomfortu psychicznego chorzy nie próbują radzić sobie z nim w sposób konstruktywny, a dążą do szybkiej ulgi poprzez zażycie substancji lub wykonanie czynności, od której są uzależnieni (to mogą być np. zakupy, seks czy gry hazardowe). Nie są także w stanie kontrolować swoich impulsów i oddają się nałogowemu zachowaniu, mimo wiedzy o jego szkodliwości. Ich wola jest znacznie osłabiona przez środki odurzające, przez co wpadają w tzw. „błędne koło”.
Ostatnim, rzadko wymienianym rodzajem uzależnienia jest uzależnienie społeczne. Jego przyczyną jest przyjęta moda lub kultura. Zdarza się, że ktoś sięga po jakiś narkotyk, ponieważ jest to przyjęta praktyka w konkretnej grupie lub subkulturze (tak było m.in. w przypadku hippisów). Młodzi ludzie niejednokrotnie stosują używki, ponieważ obawiają się odrzucenia ze strony rówieśników. Osoba zmagająca się z uzależnieniem społecznym zwykle boi się rzucić nałóg, ponieważ utożsamia ten akt z wykluczeniem z grupy znajomych i utratą ich akceptacji.
Przedmiot uzależnienia
Kolejnym kryterium podziału nałogów może być przedmiot uzależnienia. Na podstawie tej zmiennej możemy wyróżnić dwie główne kategorie: uzależnienia chemiczne i behawioralne. Substancje chemiczne mogą mieć zarówno działanie uzależniające fizycznie, jak i psychicznie oraz społecznie. Obraz nałogu w dużej mierze zależy również od rodzaju substancji, którą zażywa chory. W przypadku alkoholizmu na początku chodzi przede wszystkim o stan odprężenia, redukcji napięcia, poprawy samooceny, ośmielania i ułatwiania zasypiania. Po pewnym czasie chory zaczyna doświadczać utraty kontroli nad ilością wypijanego alkoholu, ukrywa swoje picie, ma luki w pamięci (tzw. palimpsety alkoholowe, zwane potocznie „urwanym filmem”) i obserwuje wzrost tolerancji na alkohol, a w późniejszych etapach jego nałóg prowadzi do stopniowej destrukcji różnych, ważnych dziedzin życia.
Nieco inaczej sytuacja wygląda w przypadku uzależnienia od leków. Istnieją środki farmakologiczne, które odznaczają się potencjałem uzależniającym, w związku z czym ich długotrwałe przyjmowanie może doprowadzić do zależności. Niejednokrotnie zdarza się, że pacjent biorący leki ściśle stosuje się do zaleceń lekarza. Niestety, jeśli te zalecenia są błędne, po jakimś czasie pojawia się nieodparta potrzeba zażywania środków oraz objawy zespołu abstynencyjnego. Potencjał uzależniający najczęściej mają leki przeciwdepresyjne, nasenne, uspokajające oraz przeciwdrgawkowe.
Kolejną grupą środków uzależniających są narkotyki, do których należą m.in. opiody, kokaina, konopie indyjskie (marihuana), kwas γ-hydroksymaslowy (GHB), substancje wziewne (kleje, detergenty, lakiery, rozpuszczalniki, aerozole i farby), ecstasy (MDMA), amfetamina oraz substancje halucynogenne (np. grzyby z grupy Psylocybe). Schemat ich przyjmowania jest bardzo zbliżony do alkoholu – najpierw zażywa się je rekreacyjnie, a z czasem są one potrzebne choremu do względnie normalnego funkcjonowania. Oczywiście, każdy narkotyk działa inaczej, wywierając inne skutki w psychice i organizmie człowieka. W tym miejscu warto wspomnieć również o narkotykach projektowanych, czyli dopalaczach. Choć młodzież często sięga po nie w przekonaniu, że są bezpieczniejsze od narkotyków, w rzeczywistości bywa wręcz odwrotnie, ponieważ konsekwencje ich zażywania wciąż nie są dobrze zbadane, przez co pomoc osobie, która uległa zatruciu, może być znacznie utrudniona.
Innym bardzo rozpowszechnionym uzależnieniem chemicznym jest nikotynizm, czyli uzależnienie od tytoniu. Nikotyna uzależnia podobnie jak alkohol oraz narkotyki, zaś palenie tytoniu i wdychanie dymu papierosowego ma bardzo destrukcyjne działanie na cały organizm oraz zwiększa ryzyko zapadnięcia na wiele chorób (również śmiertelnych). Nie każdy wie, że można się uzależnić również od kawy, a właściwie od zawartej w niej kofeiny. Spożywanie ok. 350 mg kofeiny (czyli ok. czterech filiżanek kawy) dziennie prowadzi do rozwinięcia się tolerancji, zaś dostarczanie sobie ponad 750 mg kofeiny na dobę świadczy o poważnym uzależnieniu. Kolejnym rodzajem nałogu chemicznego jest uzależnienie od steroidów, zwanych potocznie sterydami. Mogą to być leki sterydowe przyjmowane z powodów medycznych lub sterydy anaboliczne zażywane przez sportowców w celu zwiększenia masy mięśniowej.
Drugą dużą kategorią nałogów są uzależnienia behawioralne. W ich przypadku nie dochodzi do uzależnienia fizycznego, co nie oznacza, że nie są groźne lub nie prowadzą do negatywnych konsekwencji w różnych dziedzinach życia chorego. Uzależnienie od czynności to zaburzenie popędów, traktowane jako zachowania kompulsywne, nad którymi pacjent nie potrafi panować. Podobnie jak substancje chemiczne, początkowo są wykorzystywane dla przyjemności, zaś z czasem są niezbędne dla zredukowania dyskomfortu psychicznego i rozładowania napięcia. Wśród symptomów wskazujących na tego rodzaju nałogi można wymienić silne pragnienie lub wręcz przymus wykonywania pewnych czynności, trudności w kontrolowaniu się w zakresie tych zachowań, potrzeba zwiększania częstotliwości tych czynności w celu osiągnięcia takiego samego efektu psychologicznego (reakcja zbliżona do tolerancji), zaniedbywanie innych dziedzin życia (np. pasji, zainteresowań, rodziny, przyjaciół, pracy zawodowej itp.) oraz kontynuowanie danych zachowań mimo związanych z nimi szkód (np. pogorszenia zdrowia, problemów finansowych, kłopotów w pracy, kłótni z bliskimi itd.). Uzależnić się można od naprawdę wielu bardzo różnych czynności. Wśród najczęstszych tego typu zaburzeń można wymienić m.in. tanoreksję (opalanie się, zwłaszcza w solarium), bigoreksję (ćwiczenia fizyczne, stosowanie sterydów, dieta wysokobiałkowa mająca zwiększyć masę mięśniową), zakupoholizm, pracoholizm, seksoholizm, patologiczny hazard, uzależnienie od chirurgii plastycznej, medycyny estetycznej, telefonu komórkowego, internetu, komputera czy ćwiczeń fizycznych.